Xiv международная научно-практическая конференция «Ценности и цели современного образования: проблемы и перспективы»

dr Joanna Żyngiel

Przygotowanie do życia i pracy w warunkach zmiennej rzeczywistości

Współczesna cywilizacja rozwija się i będzie się rozwijać, ale nie tylko dzięki postępowi gospodarczemu. Zmiany cywilizacyjne i kulturowe przebiegają obecnie niezwykle dynamicznie i w sposób trudny do przewidzenia. Sytuacja ta wymaga od jednostek umiejętności szybkiego i rozważnego reagowania na każdym etapie, na którym te osoby się znajdują. Zmiany te na ogół mają charakter sytuacyjny, dlatego dotychczasowe doświadczenie jednostki nie pomaga w sprawnym rozwiązywaniu problemu w danej sytuacji. Możliwości funkcjonowania z sukcesem w warunkach ciągłej konkurencji wymaga zatem oparcia się także na potencjale ludzi, którzy tworzą te struktury. Jest to ta część działalności, która zdecydowanie wykracza poza sektor gospodarki. Dotyczy także sektora nauki i edukacji. We współczesnej cywilizacji poprzemysłowej bardzo ważną rolę pełni edukacja, chociaż pokonywanie kolejnych jej etapów nie jest gwarantem sukcesu zarówno zawodowego, jak i życiowego. Wciąż jednak pozostaje konieczna dla prawidłowego kształtowania losów człowieka. Jednak powinna to być inna niż dotychczasowa edukacja, nie zamykająca się w strukturach formalnych.¹

Warunki wolnorynkowe wymuszają szybkie reakcje na zmieniające się warunki. Podmioty gospodarcze muszą mieć na uwadze zarówno potrzeby swojego otoczenia, uwzględniające globalne i lokalne trendy, aspiracje swoich klientów, jak też własne możliwości, aby je zaspokoić i współdziałać z innymi partnerami. Stroną, od której oczekuje się dużej aktywności w tej sytuacji, powinni być pracownicy. Możliwości rozwojowe podmiotów gospodarczych coraz bardziej zależą od jakości kapitału ludzkiego, jego kreatywności, innowacyjnych zdolności i adaptacji do nowości. Dlatego dużą rolę przypisuje się edukacji, ponieważ jakość kapitału ludzkiego formułowana jest w decydującym stopniu w procesie kształcenia. Podział życia człowieka na fazy nauki szkolnej, studiów, pracy zawodowej i spoczynku nie znajduje odzwierciedlenia w zmiennej rzeczywistości. Wiedza zdobyta w młodości na pewno nie wystarczy na całe życie. Współczesność wymaga stałego i możliwie wszechstronnego uczenia się.²

Celem tego opracowania jest zwrócenie uwagi na to, że konieczne jest współtworzenie warunków do połączenia nauki i edukacji z rynkiem pracy, aby umożliwić lepsze dopasowanie kwalifikacji absolwentów pod dobrze rozpoznane potrzeby rynku pracy. Edukacja jest przekazywaniem wiedzy, nauką umiejętności, ale też wychowaniem. System szkolny wpływa na dalsze losy edukacyjne uczniów, a tym samym na ich późniejsze zachowanie się na rynku pracy.³ Nauka i praca stają się nierozłączne, więc jeśli praca staje się nauką, to nauka musi stać się pracą. Jest to jednocześnie cecha gospodarki opartej na wiedzy lub uczącego się społeczeństwa.

W zmiennych warunkach gospodarczych, społecznych i kulturowych potrzebni są ludzie o kompetencjach refleksyjnych i krytycznych. Oczekuje się, że będą to osoby, które na każdym poziomie życia - społecznego czy gospodarczego – w sposób konsekwentny i odpowiedzialny wprowadzą nowe, lepsze wizje rozwoju. Powinny to być osoby, które umieją i chcą stawiać nowe pytania, odważnie kwestionujące pewne poglądy czy pokonujące stereotypy myślowe, myślące interdyscyplinarnie, zdolne do zarządzania własnym procesem uczenia się. Jest to wyzwanie dla szkół, jak podkreśla M. Rogaczewska, aby kształcić wizjonerów i liderów, „(...)a nie tylko posłusznych urzędników podtrzymujących status quo”⁴ Wyzwanie to powinno być jednym z priorytetów całego systemu edukacji, aby jego realizacja rozpoczynała się już od edukacji przedszkolnej, poprzez wszystkie poziomy edukacji szkolnej aż po uczelnie wyższe.

Jeśli przyjąć, że współcześnie oczekiwaną postawą jest postawa przedsiębiorcza, to należy zwrócić szczególną uwagę na cele wychowania do życia w społeczeństwie. Uczeń, którego można określić jako przedsiębiorczy, ma być samodzielny i odpowiedzialny za swoją aktywność, w tym także za powodzenie lub porażkę w różnych zdarzeniach życiowych. Dlatego ważne jest nie tylko odtwarzanie teoretycznej wiedzy przez nauczyciela, ale wiązanie jej z praktycznym działaniem, rozbudzaniem inicjatywy i kreatywności oraz kształtowaniem postaw przedsiębiorczości, zaangażowania i odpowiedzialności. Aktywność oznacza umiejętność dostosowania do zmieniającej się gospodarki, zrozumienie, jak tworzyć wartość, otrzymać wartość i działać jako twórca własnej, indywidualnej kariery. Efektywna nauka musi uwzględnić jednostkowe predyspozycje i preferencje ucznia oraz zachodzące zmiany kulturowe i społeczne. A powodzenie osiągną te osoby, które zechcą wziąć na siebie odpowiedzialność za własne kształcenie. Proces kształcenia oparty na osobistych doświadczeniach ucznia sprzyja osiągnięciom edukacyjnym, zawodowym i osobistym.⁵ Jeśli szkoła ma nadal pełnić rolę instytucji oferującej podstawy wykształcenia, to konieczne jest podkreślenie indywidualności uczniów, o różnych potrzebach i aspiracjach.

Konieczność ciągłego edukowania się jest wymogiem współczesnych czasów a jednocześnie warunkiem niezbędnym w życiu każdego człowieka. Pełni ono równie ważną rolę jak dostęp do wiedzy czy umiejętność korzystania z niej.⁶ Tym bardziej, że na kolejnych etapach życia edukacja pojawia się w różnych postaciach i zakresach, by z czasem utożsamić się z biografią jednostki. Doświadczanie życia jest elementem rozwoju jednostki zarówno w pracy zawodowej, jak też w każdym obszarze rzeczywistości. Jednak doświadczenie może również być czynnikiem hamującym aktywność jednostki. Wtedy odwołanie się do edukacji może stanowić czynnik weryfikujący biografię człowieka.

Zadaniem edukacji jest doprowadzenie do umiejętności rozwiązywania współczesnych problemów cywilizacyjnych, w których człowiek i otaczająca go technika pełnią zasadniczą rolę. Podstawą rozwoju osobistego, zawodowego i cywilizacyjnego jest uzyskanie specjalistycznej wiedzy, umiejętności ustawicznego kształcenia oraz umiejętność komunikowania się. Dlatego istotne jest, aby przygotować absolwentów do tworzenia nowych rozwiązań cywilizacyjnych, łączących inicjatywy naukowo – zawodowy w obszarze nowoczesnych technologii i rozwiązań cywilizacyjnych. Jak zauważa Cellary, „w społeczeństwie industrialnym ogólnym celem systemu edukacyjnego było wykształcenie społeczeństwa, nauczenie społeczeństwa, jak używać wiedzy. Tymczasem w społeczeństwie informacyjnym zadaniem stawianym przed systemem edukacyjnym będzie nauczenie społeczeństwa nie tylko, jak używać wiedzy, ale, jak tworzyć wiedzę. Zauważmy bowiem, że wiedza konwencjonalna, dostępna dla wszystkich, będzie warunkiem istnienia na rynku pracy. Natomiast warunkiem konkurencyjności na rynku pracy będzie wiedza niekonwencjonalna, a najbardziej niekonwencjonalna jest wiedza twórcy”.⁷

Przewidywanie zmian na rynku pracy jest bardzo trudne. Niewątpliwie jednak zmiany te będą powodowały powstawanie nowych zawodów, co już obecnie jest dostrzegalne. Nowe zawody będą wymuszały posiadanie umiejętności, dzięki którym pracownicy będą mogli w pełni korzystać z praw i możliwości rozwijającego się społeczeństwa. Określone zostały umiejętności społeczne, które w znaczący sposób wpłyną na rozwój osobisty i zawodowy jednostki i pozwolą na pełne funkcjonowanie w zmieniającym się społeczeństwie. Znalazły się w nich takie umiejętności, które mogą i powinny być kształtowane w szkołach na różnym poziomie. Wśród tych umiejętności podkreślane są:

1. 
   kreatywność i innowacyjność,
   
2. 
   krytyczne myślenie i rozwiązywanie problemów,
   
3. 
   komunikowanie,
   
4. 
   współpraca ,
   
5. 
   umiejętność korzystania z cyfrowych mediów,
   
6. 
   inicjatywa i samodecydowanie o swoim życiu,
   
7. 
   umiejętność funkcjonowania w zróżnicowanym i wielokulturowym środowisku.⁸
   
8. 
   Głównym celem edukacji nie jest tylko uzyskanie wykształcenia, ale istotne jest, aby było to wykształcenie oryginalne. Osiągnięcie tego celu jest możliwe, jeśli jednocześnie postawi się wymagania nauczycielom. Oczekiwane jest, aby nauczyciel w swojej pracy opierał się na metodach pracy wykorzystujących między innymi pracę zespołową i umiejętność współpracy.⁹ Nauczyciel współcześnie, jak podaje D. Waloszek, powinien pełnić rolę bardziej złożoną. Oczekuje się, że będzie on promotorem zmian, zwolennikiem zrozumienia i tolerancji, współodpowiedzialnym za poprawną interpretacje świata.¹⁰ Taki sposób pracy nauczyciela, wymaga odpowiedniego przygotowania go także na poziomie uczelni przygotowujących przyszłych pedagogów. Aby nauczyciel mógł sprostać przyszłym wymaganiom, powinien on osiągnąć umiejętności komunikacyjne, organizacyjne i projektowe, ponieważ w trakcie pracy będzie pełnił raczej rolę koordynatora grupy uczniów, a nie głównie eksperta. Oczekuje się, że będzie przyjmował postawę „kreatywnego twórcy”, gdyż jego głównym zadaniem jest przygotowanie uczniów, chcących i umiejących stawać się obywatelami odpowiedzialnymi, samodzielnymi, potrafiącymi pokierować procesem uczenia się, z powodzeniem adoptujących się w zmieniających warunkach cywilizacyjnych.¹¹
   

Zdolność pozostania aktywnym na rynku pracy będą miały te osoby, które potrafią odpowiednio szybko reagować na dokonujące się zmiany i stale się dokształcają. Rosnące wymagania rynku pracy wymuszają uzupełnianie kwalifikacji bądź nabywanie nowych umiejętności. Od pracownika wymaga się, że będzie rozwijał kompetencje zawodowe dostosowane do potrzeb nowego typu społeczeństwa, jednak przy stałym rozwijaniu indywidualnych możliwości. Rynek pracy wymusza jednakże na człowieku weryfikację wykształcenia, często prowadzącą do radykalnego przemieszczania się jednostki uczącej się do innych obszarów aktywności edukacyjnej, w tym coraz częściej pozaszkolnych, gdzie poszukuje wsparcia umożliwiającego pomyślną realizację kariery zawodowej. Decyzje o wyborze zawodu mogą więc być podejmowane, a także weryfikowane w dowolnym momencie życia. W miarę upływu czasu, a więc wraz z dojrzewaniem i nabywaniem kolejnych doświadczeń życiowych jak i wiedzy o świecie oraz o sobie samym człowiek rozwija swoje zasoby zawodowe, które stają się coraz bardziej uniwersalne i możliwe do konkretnego stosowania w kolejnych sytuacjach i okolicznościach zawodowych i pozazawodowych.

W warunkach ponowoczesnych niezbędne stało się, jak nigdy wcześniej, indywidualne łączenie wszystkich elementów pracy zawodowej, w tym dyspozycji osobowych pracowników, a kandydatów do pracy często wartościuje się poprzez wielość i różnorodność doświadczeń zawodowych. Pracodawcy są w stanie dość precyzyjnie określić swoje oczekiwania i preferencje dotyczące pracowników i kandydatów do pracy, jednakże są to oczekiwania aktualne, zazwyczaj konieczne do spełnienia natychmiast. Natomiast kształcenie zgodne z potrzebami rynku nie oznacza, że pracodawcy oczekują przygotowywania absolwentów do wykonywania konkretnych zawodów, ale kształcenia osób z dobrze rozwiniętymi kompetencjami osobistymi i interpersonalnymi. Kompetencje te pozwalają absolwentom stosunkowo dobrze radzić sobie na zmieniającym się rynku pracy. Potwierdzają to badania przeprowadzone w 2012 roku przez Szkołę Główną Handlową, Amerykańską Izbę Handlu w Polsce oraz Ernst & Young.¹² Wśród najważniejszych kompetencji posiadanych przez absolwentów najważniejsze miejsce znalazły – oprócz znajomości języków obcych − kompetencje osobiste, interpersonalne, czyli efektywna komunikacja, otwartość na uczenie się i rozwój, zaangażowanie i umiejętność pracy w zespole, umiejętność organizacji pracy i efektywnego zarządzania czasem, umiejętność określania priorytetów, etyczne postępowanie, odpowiedzialność oraz elastyczność i zdolność do adaptacji. Wskazane kompetencje absolwenta można uznać za uniwersalne i w niewielkim stopniu zależne od kierunku ukończonych studiów. Przedsiębiorcy doceniają raczej potencjał absolwentów, ich postawę i umiejętności tzw. miękkie potrzebne w pracy. Natomiast wiedza ogólnozawodowa i specyficzna kierunkowa absolwentów nie jest szczególnie podkreślana, gdyż przedsiębiorcy uważają, że sam fakt ukończenia konkretnego etapu edukacji powinien oznaczać posiadanie tej wiedzy przynajmniej w stopniu minimalnym. Natomiast zaawansowaną specyficzną wiedzę kierunkową są w stanie sami przekazać absolwentom w trakcie wykonywanej pracy.

Edukacja w naturalny sposób staje się szansą na posiadanie oraz powiększenie własnych zasobów jednostki, aby wejść na rynek pracy lub pozostać aktywnym zawodowo. W efekcie edukacja staje się sposobem na ograniczanie zagrożenia marginalizacją i wykluczeniem społecznym.¹³ W warunkach ponowoczesności mobilność edukacyjna czy gotowość do weryfikowania i aktualizowania posiadanej wiedzy nabiera ogromnego znaczenia i staje się koniecznym warunkiem w poruszaniu się na rynku pracy. Wybór zawodu nie jest już aktem jednorazowym, przesadzającym o całej karierze zawodowej. W trakcie swojego życia jednostka będzie stawała kilkakrotnie przed koniecznością zmiany zawodu, a tym samym ciągłego doszkalania, pogłębiania wiedzy i nadążania za postępującymi zmianami. Wymogi stawiane przez coraz szybszą dyfuzję innowacji tworzą sytuację, w której konieczna jest umiejętność szybkiego i ciągłego uczenia się, dostosowywanie posiadanych kwalifikacji do potrzeb nowych specjalności i nowych zawodów.

Zmiany te będą prowokowały kształtowanie postawy aktywnego uczenia się przez całe życie, co powinno stać się jednym z głównych zadań edukacji szkolnej. Na tym etapie możliwe jest tworzenie zróżnicowanych i elastycznych form i ofert edukacyjnych, które byłyby szansa na tworzenie indywidualnych ścieżek edukacyjnych. Wydaje się, że główną regułą, obowiązująca w przygotowaniu i pozostaniu aktywnym na rynku pracy, jest indywidualizacja kształcenia. Daje ona możliwość podmiotowego traktowania uczącego się oraz uwzględniania jego planów i oczekiwań. Indywidualizacja kształcenia zakłada, że kompetencje zawodowe można uzyskać poprzez edukację formalną, nieformalną i pozaformalną, a tym samym naturalnym będzie włączenie przedstawicieli podmiotów gospodarczych do procesu przygotowania zawodowego pracowników i kandydatów do pracy. Dostępność, elastyczność i współwystępowanie edukacji formalnej nieformalnej i pozaformalnej pozwalają na szybką dostępność do nich dla osób potrzebujących. Pozwalają także na budowanie własnej przyszłości zawodowej, dostosowanej do aktualnych oczekiwań rynku pracy. Plany te stają się możliwe do wprowadzenia w życie dzięki edukacji ustawicznej, która jest podpowiedzią w weryfikowaniu i poszerzaniu kompetencji zawodowych wymaganych przy wykonywaniu pracy na konkretnym stanowisku. Mobilny rynek pracy oczekuje pracowników, których „potencjałem nie jest wiedza lub umiejętności statyczne, zastygłe i niezmienne, lecz ciągły przepływ nowych informacji, ciągłe (samo)kształcenie, rozszerzanie horyzontów poznawczych, poszukiwanie nowych rozwiązań”.¹⁴ Nie można jednak ograniczać roli edukacji ustawicznej tylko do podnoszenia kompetencji jednostki, ponieważ jest ona ważna także dlatego, że „kształcenie się nie jest czystym procesem przekazywania informacji, lecz procesem społecznym, który dokonuje się poprzez wzajemne oddziaływanie jednostek uczących się, co prowadzi do tworzenia tzw. kapitału społecznego”.¹⁵ Podkreślić należy rangę edukacji jako drogi do pokonywania nowych problemów, umożliwiającej zmiany oraz utrzymania elastyczności w życiu indywidualnym i społecznym. Jest to bardzo ważne, gdyż, jak podaje J. Rifkin, w sferze gospodarki i kultury będą następowały radykalne przemiany.¹⁶

Edukacja powinna być obecna w naszym życiu niemal przez cały czas. Współczesne czasy, charakteryzujące się nieustającymi zmianami społecznymi, technologicznymi i gospodarczymi, wymagają, aby edukacja była jednym z najważniejszych obszarów aktywności życiowej człowieka. Szkoła nie jest już instytucją gwarantującą uzyskanie wiedzy i umiejętności aktualnych przez najbliższe kilkadziesiąt, a nawet kilka lat. W przyszłości, zdaniem W. Cellarego, konieczna będzie kilkakrotna zmiana zawodu „(...)a przed dokonaniem tej zmiany będzie musiał stać się profesjonalistą”.¹⁷ Umiejętność szybkiego adoptowania się do nowych warunków zawodowych i pozazawodowych staje się koniecznością, tym bardziej, że przygotowanie do życia i pracy dotyczy często nabywania tych samych lub zbieżnych kompetencji. Dlatego tak dużą rolę należy przypisać tworzeniu odpowiednich projektów edukacyjnych. Kształcenie zawodowe realizowane w ramach edukacji całożyciowej, wymusza poszukiwanie i zastosowanie rozwiązań, alternatywnych, dostosowanych do indywidualnych potrzeb i możliwości uczących się. W tym wypadku szkolnictwo wyższe powinno być etapem powszechnie pożądanym, tak, jak kiedyś miało to miejsce w przypadku szkolnictwa średniego.